1978 September – The Sikh Massacre of Kanpur 1978

After the Vaisakhi Massacre of 13thApril 1978, a peaceful agitation was started against the Narakhdharis. Wherever they held their meetings, Sikhs would go and strongly protest. Thus, Gurbachana was unable to address the meetings held at Varanasi, Azamgarh and Allahabad in Uttar Pardesh. On 25th September 1978, Gurbachana reached Kanpur at (also in Uttar Pardesh) 9.30pm flanked by police officers ordered to provide protection.

The news soon leaked out and the Sikhs started a protest march from Gurdwara Gobindpuri Sahib, which is 3 kilometres away from the Narakhdhari Bhawan in Kanpur. Women and children were also amongst the protesters. The Narakhdhari chief had again made full preparations to massacre the Sikhs.

When the Sikh protesters reached the Nirankari Bhawan, they were attacked by the cult followers with brick, bats and shotguns. An armed volunteer of the Narakhdhari cult attacked Bhai Kishan Singh with a spear, piercing his stomach. A fight ensued, and it was then that the police officers started to shoot at the Sikh protesters. As a result, thirteen Sikhs were martyred while a further seventy-four were injured.

This incident further increased Sikh resentment against the Narakhdhari cult and the Indian Government. On 28th September, the bodies of those killed at Kanpur were carried in huge procession. The day before, the Sikhs of Amritsar, Delhi, Bombay, Lucknow, Kanpur and many other places observed a one-day protest strike.As tempers ran high, the Punjab government decided to ban the Narakhdhari leader from entering Punjab for six months. Gurbachana challenged this in the Indian Supreme Court and the ban was lifted.

The names of some of these Shaheeds are: Bibi Darshan Kaur, Bhai Jagjit Singh, Bhai Harcharan Singh, Bhai Karam Singh, Bhai Kishan Singh, Bhai Kashmira Singh, Bhai Manmohan Singh, Bhai Gurbir Singh, Bhai Balwant Singh and Bhai Gurjit Singh.

1978 April – The Sikh Massacre of Amritsar

1978 April – The Sikh Massacre of Amritsar

The Sikh Massacre of Amritsar in which 13 Sikhs attained martyrdom on the day of Vaisakhi in 1978 is one the biggest and most unforgettable events of Sikh history. These 13 great souls were blessed with martyrdom defending the honour of Sri Guru Granth Sahib Ji Maharaj and are forever remembered for their bravery and courage. In this first section of the book, we will try to explain what occurred on this eventful day.

On 13th April 1978, the Akhand Kirtani Jatha gathered together from all over India at Amritsar to hold their yearly Vaisakhi Smagam. Kirtan had started from Amrit Vela, and all Sikh attendees were blessed with praises of Waheguru. At about 10am, an important message was received. The message said that the followers of Narakhdhari cult leader, Gurbachana were holding a procession in Amritsar and were shouting insulting slogans directed at Sri Guru Granth Sahib Ji Maharaj and the Sikh religion.

The Sangat knew very well that the Narakhdharicult had been doing such things for several years. The Narakhdhari had even gone so far as to give degrading names to prominent Gursikhs including Mata Tripta Ji, Bhai Gurdas Ji, Bibi Nanaki Ji, Baba Buddha Ji, Bhai Lalo Ji and Bhagat Kabir Ji. They scornfully referred to Sri Guru Granth Sahib Ji Maharaj as “a bundle of papers”. The Narakhdhari leader is on record as saying that Sri Guru Gobind Singh Ji Maharaj had made only Panj Pyare (Five Beloved) and that he would make Sat Sitaare (Seven Stars). He had even dared to place his foot upon Sri Guru Granth Sahib Ji Maharaj.

Since 1943 the Narakhdhari cult have annoyed the Sikhs by distorting Gurbani to promote their warped ideals. It was during the 1970’s that the then Narakhdhari leader who refers to himself as ‘Satguru Gurbachan Singh’, went even further. He published articles stating that, Sri Guru Gobind Singh Ji Maharaj was either fighting battles or hunting and that he knew nothing about meditation, that no sensible person can call the writings in the bulky miscellany (referring to Sri Guru Granth Sahib Ji Maharaj) are a divine revelation.

Bhai Fauja Singh heard the news from the loudspeaker when he was kneading the dough for the Langar. He washed his hands and rushed to the congregation. He delivered a short speech, explaining the dire situation and drew a line, asking for those who are willing to accept martyrdom to cross it. Bhai Joginder Singh Talwara asked children and women not to go. However, many women still insisted on going. After performing Ardas, the Gursikhs bowed before Sri Guru Granth Sahib Ji Maharaj and went off to Ramdas Niwas.

Upon reaching Ramdas Niwas they found that the procession had finished. The Gursikhs then decided that they should go to the place where the Narakhdhari cult had gathered, to hold a peaceful but resolute protest against the blasphemous insults directed at Sikh Gurus. It is known that Sikhs of the Akhand Kirtani Jatha and the Damdami Taksal reached the Rigo Bridge near Gobindgarh. Here, the police stopped them. The Gursikhs remonstrated to the police about the insults being shouted at the gathering. These insults could be heard clearly from where they were standing. They told the police that they wanted to protest against the organisers of the gathering and the hurtful insults. A police officer told the Gursikhs that he would go and stop the Narakhdhari cult and for them to remain there. The police officer went to where the Narakhdharis had gathered and the Sikhs waited patiently for thirty minutes for him to return.

On his return there were more policemen accompanying him. DSP Joshi told the assembled Sikh group to go back and that the procession had ended a long time ago. But provoking speeches could still be heard on the loudspeakers. Then about five to six thousand uniformed Narakhdhari rushed towards the group of roughly 200 Sikhs. Within seconds, the massive force of Narakhdharis mercilessly attacked them with pistols, rifles, spears, swords, bow and arrows, sticks, stones, acid bottles and homemade bombs. The Sikhs that were hit with bullets fell to the ground and were brutally butchered with swords, spears and axes. As the ground became covered with the bodies of the dead and wounded, the police fired tear gas and bullets, but even that was directed towards the Sikhs, causing further injuries and death. In this way, the Narakhdhari cult received greater assistance and were emboldened.

Bhai Fauja Singh was fired upon by the Superintendent of Police, who emptied the bullets from his pistol into Bhai Fauja Singh’s chest. These were not the only bullets he was to receive that day, but he kept on standing, uttering only “Waheguru”. Two Sikhs attempted to carry the still breathing and chanting Bhai Fauja Singh to a nearby hospital for emergency treatment, but were quickly arrested by the police. Bhai Fauja Singh’s body was taken by the Police and put into the dead wagon. Again, another Sikh came upon Bhai Fauja Singh and found him breathing and still uttering “Waheguru”. He attempted to help, but half an hour later, when Bibi Amarjit Kaur arrived, Bhai Fauja Singh had attained martyrdom.

DSP Joshi was responsible for shooting Bhai Fauja Singh. He did not allow anyone to provide medical attention to Bhai Fauja Singh. Eventually the police took the bodies of the Sikh martyrs to the morgue. The wounded were taken to hospital.

The astonishing thing is that the gathering of the Narakhdhari cult continued for three-and-a-half hours after this bloody massacre had occurred. It has also become known that the DC of Gurdaspur, Naranjan Singh IAS, and other senior officers were present in the gathering during the massacre. It is clear that the authorities of the Amritsar district allowed the Narakhdhari cult to hold their procession in the Sikhs main city of Amritsar during Vaisakhi. The police authorities are guilty of colluding with and allowing the cult followers complete freedom to kill at will, and not dealing with them properly at the right time.

Dalbir Singh produced a telling eyewitness account. He was a former communist who had devoted himself to trade union activities for more than a decade and is one of many who believe that the Narakhdharis had fought the Sikhs with a pre-conceived plan. At the time of the clash he was a correspondent at The Tribune based in Amritsar. Dalbir Singh maintains that the local administration had allowed the main culprits to escape. His report states:

“It was the afternoon of 13th April 1978. I had returned home from a routine walk around Amritsar. I was taking a nap after lunch when the telephone rang. Someone who refused to identify himself told me that several people had been killed during a shooting incident at the Narakhdhari convention. I rushed out to the stadium at the railway colony.

There were many dead bodies that were strewn outside the venue of the convention. I didn’t yet know what had happened. I wandered around and met Govind Singh, the son-in-law of the Narakhdhari leader, on the stage. Govind Singh first led me to a tent in which there were many armed persons. After entering it, he suddenly turned around to lead me to another tent in which some Narakhdhari followers were chatting with the Deputy Superintendent of Police.

I approached him and explained that I had seen some armed men who might have been the killers. The officer completely ignored this information. The next day, the police searched the Narakhdhari centre in Amritsar for the killers and their weapons. They had let the killers scatter, when they could still have been nearby, only to catch scapegoats one day after the actual incident.”
The government produced a panel of doctors for the post mortem of the dead bodies. It has become known that Mr Janjooha DC ordered the post mortems to be done only by one doctor and the government orders were not correctly carried out. The DC was also involved with the Narakhdhari cult. The press also printed the news details of the incident incorrectly. The Sikh protestors of the Akhand Kirtani Jatha and the Damdami Taksal were called fanatics by newspaper editors, such as Lala Jagat Narain of Hind Samachar. Harbhajan Singh Yogi respond stated:

“Today I read the newspaper report in which it was said, ‘a body of fanatic Sikh’. If doing Kirtan and defending the good name of our father Sri Guru Gobind Singh Ji Maharaj makes us fanatics, then we welcome this allegation. Remember, those who do not defend the honour of their father are never worthy of respect on earth. These martyrs of Amritsar have shown us that we shall live in dignity, if it is not possible, we choose to die with honour.”

The killing of the Sikhs by the Narakhdhari cult leader Gurbachana was a heinous crime. We ask from where and from who did the arsenal of weapons come from? By giving the order to kill the leader of the Narakhdhari cult was the main guilty party of the bloody massacre and should have been punished according to the full weight of the law. However, the Indian government administration, its police and judiciary, were exposed as partners to the Narakhdharis and guilty of failing to deliver justice.

The Sikh Massacre of Amritsar set alight the flames of justice in the Sikh Panth by the martyrdom of thirteen Gursikhs and many more wounded. Many of them left behind wives and children. The Sikh Panth will always remember the thirteen Shaheeds, as well as their great sacrifice.

The funeral took place on Saturday 15th April 1978 outside Gurdwara Ramsar Sahib, in front of a congregation of about twenty-five to thirty thousand people. The thirteen martyrs were united on a single funeral pyre, to be cremated together. The fire of the cremation will continue to burn until Sikhs secure the safety of Sikhi and Sikhs.

Shaheed Baba Sangat Singh Ji--- By S Mohinder Singh

ਸ਼ਹੀਦ ਬਾਬਾ ਸੰਗਤ ਸਿੰਘ
-ਸ. ਮਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ

ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਲੇਖਕ ਸੀ.ਐਚ.ਪੇਨ. ਲਿਖਦਾ ਹੈ, “ਜਿਹੜੇ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਬਦੀਆਂ ਨਾਲ ਜੂਝਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਵਿਸ਼ਵ ਧਰਮ ਦੇ ਜੁਝਾਰੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।” ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਭਰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਭਗਤੀ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਨੇ ਵਿਸ਼ਵ ਚਿੰਤਕਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚਿਆ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਇਸ ਧਰਮ ਨੇ ਬਹਾਦਰਾਂ ਅਤੇ ਸੂਰਬੀਰਾਂ ਯੋਧਿਆਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੇ ਅਸੂਲਾਂ ’ਤੇ ਚੱਲਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਬਦੀਆਂ ਦਾ ਡੱਟ ਕੇ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ। ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਇਕ ਬਹਾਦਰ ਸੂਰਬੀਰ ਦਾ ਜਨਮ ਵੀ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਜੋ ਦਸਮ ਪਿਤਾ ਜੀ ਤੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਨ ਕਰ ਕੇ ਭਾਈ ਸੰਗਤਾ ਤੋਂ ਭਾਈ ਸੰਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਇਆ।

ਸ਼ਹੀਦ ਬਾਬਾ ਸੰਗਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਦਸਮ ਪਿਤਾ ਸਾਹਿਬ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਤੋਂ ਚਾਰ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ 25 ਅਪ੍ਰੈਲ 1667 ਈ. (1723 ਬਿ: ਸੰਮਤ 16 ਫੱਗਣ) ਨੂੰ ਭਾਈ ਰਣੀਏ ਜੀ ਦੇ ਘਰ ਬੀਬੀ ਅਮਰੋ ਜੀ ਦੀ ਕੁੱਖੋਂ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਮਾਤਾ ਬੀਬੀ ਅਮਰੋ ਜੀ ਨੇ ਬੜੇ ਖੁਸ਼ੀ ਭਰੇ ਲਹਿਜ਼ੇ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਕਿ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਘਰ ਬੰਗੇਸਰ ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਜਨਮ ਤੋਂ ਹੀ ਆਪ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਬੰਗੇਸਰ ਸ਼ਬਦ ਜੁੜ ਗਿਆ। ਇਹ ਬੰਗੇਸਰ ਸ਼ਬਦ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੁੜਿਆ, ਇਸ ਦਾ ਨਿਰਨਾ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਦੇ ਹਨ:

1. ਗਿਆਨੀ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਜੀ “ਕਲਗੀ ਭਾਈ ਸੰਗਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਹੀ” ਵਿਚ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਬਾਬਾ ਸੰਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵੱਡੇ-ਵਡੇਰੇ ਪੁਰਾਣੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਦੇ ਜਲੰਧਰ ਦੇ ਸੂਬੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ‘ਖੇੜੀ’ ਫਗਵਾੜੇ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵੱਡ-ਵਡੇਰੇ ਪਹਿਲਾਂ ਬੰਗੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਖੇੜੀ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਬੰਗੇਸਰ ਜਾਂ ਬੰਗਸੀ ਅੱਲ ਨਾਲ ਪੁਕਾਰੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ।

2. ਸ. ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ (ਪੰਨਵਾ) ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਬਾਬਾ ਸੰਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ ਪਟਨੇ ਵਿਚ ਹੋਇਆ। ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੱਦੀ ਪਿੰਡ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਕਪੂਰਥਲਾ ਤਹਿਸੀਲ ਫਗਵਾੜੇ ਲਾਗੇ ਹੈ।

ਜਲੰਧਰ ਤੋਂ ਫਗਵਾੜੇ ਨੂੰ ਜਾਂਦਿਆਂ ਚਹੇੜੂ ਪੁਲ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਇਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਪਿੰਡ ਖੇੜੀ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੁਗਲ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਭਾਈ ਸੰਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜੱਦੀ-ਪੁਸ਼ਤੀ ਪਿੰਡ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਢਹਿ-ਢੇਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜੋ ਅੱਜ ਥੇਹ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦਾ ਵਡਮੁੱਲਾ ਇਤਿਹਾਸ ਆਪਣੀ ਛਾਤੀ ਵਿਚ ਸਮੋਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਇਸੇ ਹੀ ਪਿੰਡ ਦੇ ਭਾਈ ਰਣੀਆ ਜੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਜੋਧਾ ਜੀ ਦੇ ਪਿਤਾ ਭਾਈ ਭਾਨੂੰ ਜੀ ਹੋਏ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਲੜੀਆਂ ਗਈਆਂ ਚਾਰੇ ਲੜਾਈਆਂ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਬੀਰਤਾ ਦੇ ਜੌਹਰ ਦਿਖਾਏ ਅਤੇ ਗੁਰੂ-ਘਰ ਦੀ ਨਿਸ਼ਕਾਮ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ। ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਸੰਗਤ ਵਿਚ ਬਿਨਾਂ ਜਾਤ ਵਖਰੇਵੇਂ ਦੇ ਸਭ ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਦਸਮੇਸ਼ ਪਿਤਾ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਤੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਨ ਕਰ ਕੇ ਸਿੰਘ ਸਜੇ ਅਤੇ ਵੈਰੀਆਂ ਨੂੰ ਕਰਾਰੇ ਹੱਥ ਦਿਖਾਏ। ਬੀਬੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦੇ ਜੌਹਰ ਦਿਖਾਏ ਅਤੇ ਪਿਆਰੀਆਂ ਪੁੱਤਰੀਆਂ ਹੋਣ ਦਾ ਮਾਣ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ।

ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਵਾਚਣ ਉਪਰੰਤ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਾਬਾ ਸੰਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ਪਟਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਦਸਮੇਸ਼ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨਾਲ ਹੱਸ-ਖੇਡ ਕੇ ਅਤੇ ਬਾਲ-ਲੀਲ੍ਹਾ ਦੇ ਕੌਤਕ ਦੇਖਦਿਆਂ ਗੁਜ਼ਰਿਆ। ਦਸਮੇਸ਼ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨਾਲ ਰਹਿ ਕੇ ਭਾਈ ਸੰਗਤੇ ਨੇ ਸ਼ਸਤਰ ਵਿੱਦਿਆ, ਨਿਸ਼ਾਨੇਬਾਜ਼ੀ, ਨੇਜੇਬਾਜ਼ੀ ਅਤੇ ਘੋੜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਦੌੜਾਂ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ। 30 ਮਾਰਚ 1699 ਨੂੰ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਮੂਲੋਂ ਹੀ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਕੇ ਦਸਮੇਸ਼ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਸੰਗਤਾਂ ਨੂੰ ਖੰਡੇ-ਬਾਟੇ ਦਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਾਇਆ ਤਾਂ ਭਾਈ ਸੰਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀਆਂ, ਭਾਈ ਮਦਨ ਸਿੰਘ, ਭਾਈ ਕਾਠਾ ਸਿੰਘ, ਭਾਈ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਲਗੀਧਰ ਪਿਤਾ ਤੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਭਾਈ ਸੰਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦੀ ਸਿੱਖੀ ਪ੍ਰਚਾਰਨ ਲਈ ਮਾਲਵੇ ਦਾ ਸਿੱਖੀ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ।

ਚਮਕੌਰ ਦੀ ਜੰਗ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਈ ਸੰਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬੱਸੀ ਕਲਾਂ ਤੋਂ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਬ੍ਰਾਹਮਣੀ ਛੁਡਾ ਕੇ ਲਿਆਉਣ, ਭੰਗਾਣੀ ਦੀ ਜੰਗ, ਅਗੰਮਪੁਰੇ ਦੀ ਜੰਗ, ਸਰਸਾ ਦੀ ਜੰਗ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦੇ ਜੌਹਰ ਦਿਖਾਏ ਸਨ।

ਪਰ ਚਮਕੌਰ ਦੀ ਜੰਗ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਅਹਿਮ ਪੜਾਅ ਸਾਬਤ ਹੋਈ। ਇਤਿਹਾਸਕ ਲਿਖਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ 1704 ਈ. ਨੂੰ ਅਨੰਦਗੜ੍ਹ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਛੱਡਣ ਉਪਰੰਤ ਚਮਕੌਰ ਸਾਹਿਬ ਪਹੁੰਚੇ। ਚਮਕੌਰ ਦੀ ਜੰਗ ਹੋਈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਜਾਮ ਪੀ ਗਏ। ਬਾਕੀ ਬਚੇ ਗਿਆਰ੍ਹਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਰਲ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ ਬਿਖੜੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਪੰਜ ਪਿਆਰੇ ਚੁਣ ਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਚਮਕੌਰ ਦੀ ਗੜ੍ਹੀ ਛੱਡ ਜਾਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਖਾਲਸੇ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਰੂਪ ਜਾਣ ਕੇ ਗੜ੍ਹੀ ਛੱਡ ਜਾਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਜਿਗ੍ਹਾ ਕਲਗੀ ਅਤੇ ਪੌਸ਼ਾਕ ਬਾਬਾ ਸੰਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸੀਸ ’ਤੇ ਸਜਾ ਕੇ ਖਾਲਸੇ ਨੂੰ ਗੁਰੂਤਾ ਬਖਸ਼ ਦਿੱਤੀ। ਬਾਬਾ ਸੰਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਕਲ-ਸੂਰਤ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ ਸੀ।

ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਨੇ ਦੁਬਾਰਾ ਚਮਕੌਰ ਦੀ ਗੜ੍ਹੀ ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਬਾਬਾ ਜੀ ਦੇ ਪਹਿਨੀ ਹੋਈ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਵਾਲੀ ਪੌਸ਼ਾਕ ਮੁਗਲਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਬਾਰ-ਬਾਰ ਭੁਲੇਖਾ ਪਾਉਂਦੀ ਸੀ। ਬਾਬਾ ਸੰਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਹੇਠ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਬੜੀ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਦਲੇਰੀ ਨਾਲ ਵੈਰੀ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ। ਬਾਬਾ ਸੰਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਬਖਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੇ ਤੀਰਾਂ ਨਾਲ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਦਾ ਨਾਸ਼ ਕੀਤਾ। ਬਾਬਾ ਜੀ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ ਵੀ ਅੰਤ ਸਮੇਂ ਤਕ ‘ਬੋਲੇ ਸੋ ਨਿਹਾਲ, ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ’ ਦੇ ਜੈਕਾਰੇ ਗਜਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਸੰਮਤ ਨਾਨਕਸ਼ਾਹੀ 236 ਅਨੁਸਾਰ ਦਸੰਬਰ 1704 ਈ. ਨੂੰ ਸ਼ਹਾਦਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਕੇ ਸਦਾ ਲਈ ਗੁਰੂ-ਚਰਨਾਂ ਵਿਚ ਜਾ ਬਿਰਾਜੇ

Saaka Sirhind ---A literature by Prof. Harinder Singh Mehboob

ਸਾਕਾ ਸਰਹੰਦ (ਪ੍ਰੋ.ਹਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਮਹਿਬੂਬ)

 December 28, 2019

 Written by ਪ੍ਰੋ.ਹਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਮਹਿਬੂਬ

ਸਰਸਾ ਦੇ ਖੂਨੀ ਘਮਸਾਨ ਸਮੇਂ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਅਤੇ ਨਿਕੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲੋਂ ਵਿਛੜ ਗਏ। ਘਰ ਦੇ ਨੌਕਰ ਗੰਗੂ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਨਾਲ ਰਾਤੋ-ਰਾਤ ਉਸ ਦੇ ਪਿੰਡ ਖੇੜੀ (ਸਹੇੜੀ) ਪਹੁੰਚੇ, ਪਰ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਪਾਪ ਛੁਪਿਆ ਸੀ। ਦੂਸਰੇ ਦਿਨ ਚੁੱਪ ਚੁਪੀਤੇ ਉਹ ਮੋਰਿੰਡੇ ਕੋਤਵਾਲ ਕੋਲ ਗਿਆ ਅਤੇ ਜੂਡਸ, ਨਾਲੋਂ ਵੱਡਾ ਗੁਨਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। (ਜੁਡਸ ਜੋ ਕਿ ਹਜ਼ਰਤ ਈਸਾ ਦੇ ਬਾਰਾਂ ਮੁਖੀ ਚੇਲਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਸੀ, ਨੇ ‘ਰੱਬ ਦੇ ਪੁੱਤਰ’ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰੀ ਹਾਕਮਾਂ ਕੋਲ ਫੜਾਉਣ ਦਾ ਦਗਾ ਕਮਾਇਆ ਸੀ, ਪਰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮਾਸੂਮ ਬੱਚਿਆਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪੂਜਯ ਬਿਰਧ ਮਾਤਾ ਨੂੰ ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਜ਼ਾਲਮ ਹਾਕਮ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰਕੇ ਗੰਗੂ ਜੂਡਸ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਵੱਡਾ ਦਗੇਬਾਜ਼ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਮਾਸੂਮ ਬੱਚੇ ਅਤੇ ਬਿਰਧ ਇਸਤਰੀ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਬੇ-ਗੁਨਾਹ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਦੂਜੇ, ਗੰਗੂ ਨੇ ਮਾਸੂਮ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਖਿਡਾਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਬਿਰਧ ਮਾਤਾ ਤੋਂ ਬੱਚਿਆਂ ਵਾਲਾ ਪਿਆਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਤੀਜੇ ਉਹ ਬੇ-ਆਸਰਾ ਹੋਏ ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਉਸ ਦੀ ਪਨਾਹ ਵਿਚ ਆਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਹਰ ਪੱਖ ਤੋਂ ਵੇਖਿਆ ਇਹ ਜੁਡਸ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਵੱਡਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸਘਾਤ ਹੈ।)

ਬਦਕਿਸਮਤ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਨੇ ਐਡਾ ਘੋਰ ਪਾਪ ਕਿਉਂ ਕੀਤਾ? ਇਸ ਦੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ ਤੇ ਤਿੰਨ ਕਾਰਨ, ਪਰ ਚੌਥੇ ਪਿੱਛੇ ਕੋਈ ਕਾਲ ਸੀ। ਜ਼ਾਤੀ ਈਰਖਾ, ਕਾਇਰਤਾ ਉਪਜਾਉਂਦਾ ਡਰ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਜਗੀਰ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਤਿੰਨ ਕਾਰਨ ਸਨ ਇਸ ਪਾਪ ਦੇ। ਪਹਿਲੇ ਦੋ ਕਾਰਨ ਜ਼ੋਰ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਤੀਜਾ ਕਾਰਨ ਦੱਬਵਾਂ ਅਤੇ ਪਹਿਲੇ ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਸਹਾਇਕ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕਾਲੇ ਭੇਤ ਵਾਲਾ ਚੌਥਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਕਈ ਆਦਮੀਆਂ ਦੀ ਖੱਬੀ ਵੱਖੀ (ਦਿਲ) ਵਿਚ ਕੋਈ ਦੱਬੀ ਹੋਈ ਕਮੀਨਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, “ਜਿਹੜੀ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਅਤਿ ਭਿਆਨਕ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਜ਼ਾਹਿਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸੋ ਦੋਵਾਂ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮੇਤ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਦਾਦੀ ਜੀ ਦੇ ਮੋਰਿੰਡੇ ਦੇ ਕੋਤਵਾਲ ਨੇ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਵਜ਼ੀਰ ਖਾਂ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿੱਤਾ।

ਵਜ਼ੀਰ ਖਾਂ ਹੁਣੇ ਚਮਕੌਰ ਦੀ ਜੰਗ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆਇਆ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨਾਲ ਹੋਈਆਂ ਜੰਗਾਂ ਵਿਚ ਜਿੱਤ ਦੀ ਕੋਈ ਤਸੱਲੀ ਨਾਂਹ ਮਿਲ ਸਕਣ ਕਾਰਨ ਉਸ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਵਿਚ ਇਕ ਗੈਰ-ਕੁਦਰਤੀ ਸਖਤੀ ਆ ਗਈ ਸੀ। ਸੋ ਦੋਵਾਂ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਤਸੀਹੇ ਦਿੱਤੇ, ਫੇਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਭਰੀ ਕਚਹਿਰੀ ਵਿਚ ਵਡਿਆਇਆ ਤਾਂ ਜੋ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਸਦਾ ਲਈ ਕਲੰਕਤ ਹੋ ਜਾਵੇ। ਜਦ ਸਭ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਨੇ ਐਸਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਣ ਦੀ ਖਬਰ ਉਤੇ ਇਤਬਾਰ ਨਾਂਹ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਵਜ਼ੀਰ ਖਾਂ ਨੇ ਵੱਡਾ ਅਪਮਾਨ ਮੰਨਿਆ। ਹਸਦ, ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦੇ ਕੱਚੇ ਇਖਲਾਕ ਨੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਨੂੰ ਗੁਨਾਹ ਦਾ ਆਖਰੀ ਕਦਮ ਚੁੱਕਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਮੁਗਲ ਸੁਬੇਦਾਰ ਨੇ ਜ਼ੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਫਤਹਿ ਸਿੰਘ, ਨੌ ਅਤੇ ਸੱਤ ਸਾਲ ਦੇ ਦੋ ਮਾਸੂਮਾਂ ਨੂੰ, ਦੀਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਬੰਦ ਕਰ ਦੇਣ ਦਾ ਖੂਨੀ ਹੁਕਮ ਜਾਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਬੇਰਹਿਮ ਹੁਕਮ ਨੂੰ ਸੁਣ ਕੇ ਸ਼ੇਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਂ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਵਾਲੇ ਦੀ ਜ਼ਮੀਰ ਕੁਰਲਾ ਉਠੀ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਹਾਕਮ ਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ। ਵਜ਼ੀਰ ਖਾਂ ਆਪਣੇ ਨਾਇਬ ਦੇ ਵਾਸਤਾ ਪਾਉਣ ਉਤੇ ਕੁਝ ਸੋਚ ਵਿਚ ਪੈ ਗਿਆ। ਪਰ ਕੋਲੋਂ ਹੀ ਦੀਵਾਨ ਸੁੱਚਾ ਨੰਦ, ਜੋ ਜਾਤ ਦਾ ਖਤਰੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਨਾਲ ਖਾਰ ਰੱਖਦਾ ਸੀ, ਬੜੀ ਜ਼ਹਿਰੀਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, “ਖਾਂ ਸਾਹਿਬ। ਯਾਦ ਰੱਖਣਾ, ਸੱਪਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਸੱਪ ਹੀ ਬਣਨਗੇ।” ਸੁੱਚਾ ਨੰਦ ਦੇ ਇਹਨਾਂ ਲਫਜ਼ਾਂ ਨੇ ਵਜ਼ੀਰ ਖਾਂ ਦੀ ਜ਼ਮੀਰ ਵਿਚੋਂ ਰਹਿਮ ਦਾ ਆਖਰੀ ਕਤਰਾ ਵੀ ਸੁਕਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਦਾ ਅੰਦਰ ਤਪੇ ਲੋਹੇ ਵਾਂਗ  ਲਾਲ ਹੋ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਜ਼ਮੀਰ ਦੀਆਂ ਕੋਮਲ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਭਸਮ ਹੋ ਗਈਆਂ।

ਦਸਮੇਸ਼ ਦੇ ਬੇਟਿਆਂ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੇ ਕਹਿਰ ਵਿਚ ਖੜੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਪਰ ਉਹ ਅਡੋਲ ਰਹੇ। ਨਾਂਹ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਾਸੂਮੀ ਘਟੀ, ਨਾਂਹ ਸੁੰਦਰਤਾ, ਕੇਵਲ ਨੈਣ-ਨਕਸ਼ਾਂ ਉਤੇ ਸੱਚ ਦੀ ਗੰਭੀਰ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਹੋਰ ਡੂੰਘੀ ਹੁੰਦੀ ਗਈ, ਜਿਵੇਂ ਤੇਲ ਦੇ ਦੋ ਕਤਰਿਆਂ ਵਿਚ ਪੂਰੇ ਦਾ ਪੂਰਾ ਸੂਰਜ ਅਦ੍ਰਿਸ਼ਟ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਜਦ ਤੱਕ ਦੀਵਾਰ ਨੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਦੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ਨੂੰ ਢਕ ਨਹੀਂ ਲਿਆ, ਉਦੋਂ ਤਕ ਉਹਨਾਂ ਅੱਗੇ ਜ਼ਾਲਿਮ ਵਜ਼ੀਰ ਖਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਦੁਹਰਾਈ ਗਈ, ਪਰ ਹਰ ਵਾਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਨਿਰਵੈਰ ਮਾਸੂਮੀ ਵਿਚ ਸਿਦਕ ਦਾ ਪਰਬਲ ਨੂਰ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਪਰਤੱਖ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਾਸੁਮੀ ਰਹਿਮ ਅਤੇ ਜਬਰ ਦੋਹਾਂ ਤੋਂ ਪਾਰ ਖਲੋਤੀ ਸੀ। ਪੈਗੰਬਰ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਉਤੇ ਅਜੈ ਪਾਰ ਸੱਚ ਦੀ ਸ਼ੀਰਨੀ ਨਿਰਵਿਘਨ ਖੇਡ ਰਹੀ ਸੀ।…

ਜਦ ਦਸਮੇਸ਼ ਦੇ ਲਾਡਲੇ ਬੁਰਜ ਵਿਚ ਵਾਪਸ ਨਾਂਹ ਆਏ ਤਾਂ ਮਾਂ ਗੁਜਰੀ ਨੇ ਜਾਣ ਲਿਆ ਕਿ ਉਹ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਕਹਿਰ ਦੇ ਘਮਸਾਨਾਂ ਵਿਚ ਮਾਤਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਰਹੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਕਹਿਰ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਉਚੇ ਬੁਰਜ ਵਿਚ ਬੈਠ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਜਦ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚਲੇ ਜਾਣ ਦਾ ਵੇਲਾ ਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਮਾਂ ਨੇ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਲਈ। ਇੰਵ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਵੀ ਦੋਵਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਈ।

(ਇਧਰ) ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ (ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਸਿੰਘ) ਆਪਣੇ ਮੁਰੀਦ ਰਾਇ ਕੱਲੇ ਦੇ ਡੇਰੇ ਸੀਲੋਆਣੀ ਦੀ ਜੂਹ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚ ਚੁੱਕੇ ਸਨ)। ਰਾਇ ਕੱਲਾ ਇਕ ਫਕੀਰ-ਸੀਰਤ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਰਦਾਰ ਸੀ-ਸਿਦਕਵਾਨ, ਰੱਜਿਆ ਪੁੱਜਿਆ, ਦੁਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਨਿਆਮਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਰੱਬ ਦਾ ਸੁਆਦ ਚੱਖਣ ਵਾਲਾ, ਸੁਖੀ ਅਤੇ ਦਲੇਰ… ਰਾਇ ਕੱਲੇ , ‘ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਛੱਡਣ ਪਿੱਛੋਂ ਦੇ ਕੁਲ ਹਾਲਾਤ ਮਾਲੂਮ ਹੋਏ। ਜਦ ਮਾਤਾ ਜੀ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਆਇਆ ਤਾਂ ਰਾਇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮਾਹੀ ਨਾਂ ਦੇ ਯਾਰ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਰਹਿੰਦ ਤੋਂ ਮਾਤਾ ਜੀ ਅਤੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਦੀ ਖਬਰ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਖਿਦਮਤ ਸੌਂਪੀ।

ਮਾਹੀ ਸਿੱਧਾ ਸਰਹਿੰਦ ਪਹੁੰਚਿਆ ਅਤੇ ਚਾਰ-ਪੰਜ ਦਿਨਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਭਾਰੀ ਗਮ ਵਿਚ ਡੁੱਬ ਕੇ ਵਾਪਸ ਆ ਗਿਆ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਇਕ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਦਿੱਗ ਉਤੇ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਰਾਇ ਸੁਕੇ ਹੋਏ ਘਾਹ ਉਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਕੋਲ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਮਾਹੀ ਨੇ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਰੋ-ਰੋ ਕੇ, ਰੁਕ-ਰੁਕ ਕੇ ਜੋ ਭਾਣਾ ਸਰਹਿੰਦ ਵਿਚ ਵਰਤਿਆ ਸੀ, ਮੁਢੋਂ ਅਖੀਰ ਤਕ ਸੁਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਜਦ ਮਾਹੀ ਦੁਖਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਕਿਸੇ ਬੇ-ਧਿਆਨ ਡੂੰਘੀ ਉਦਾਸੀ ਵਿਚ ਕਾਹੀ ਦੇ ਇਕ ਨਿੱਕੇ ਜਿਹੇ ਬੂਟੇ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖੋਦਦੇ ਰਹੇ।

ਜਦ ਮਾਹੀ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਾ ਹਾਲ ਸੁਣਾ ਚੁਕਿਆ ਤਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸੱਜੀ ਅੱਖ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੰਝੂ ਤਿਲਕਦਾ ਵੇਖਿਆ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਕਿਸੇ ਫੈਸਲਾਕੁੰਨ ਲਮਹੇ ਉਤੇ ਕਾਹੀ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਨੂੰ ਤੀਰ ਉਤੇ ਟੰਗ ਕੇ ਅਸਮਾਨ ਵੱਲ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਹੌਲੇ ਜਿਹੇ ਕਿਹਾ: “ਜ਼ਾਲਿਮਾਂ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੁੱਟੀ ਜਾਵੇਗੀ। ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਆਬਾਦ ਰਹੇਗਾ। ਹਜੂਰ ਨੇ ਇਹ ਬਚਨ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਹੌਲੇ ਜੇਹੇ, ਪਰ ਕਾਲ ਇਕ ਗਜ਼ਬਨਾਕ ਫੈਸਲੇ ਦੀ ਨੋਕ ਉਤੇ ਟੰਗਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਅਦ੍ਰਿਸ਼ਟ ਨਿਯਮ ਲਰਜ਼ ਗਏ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਸਦੀਵੀ ਵਿਧਾਨ ਪੈਗੰਬਰੀ ਫੈਸਲੇ ਦੇ ਕਿਸੇ ਇਲਾਹੀ ਕਾਂਬੇ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਆ ਗਏ। ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਇਸ ਨੁਕਤੇ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈਆਂ।

(“ਸਹਿਜੇ ਰਚਿਓ ਖਾਲਸਾ’ ’ਚੋਂ)

---

ਸਿੱਖ ਸਿਆਸਤ ਰਾਹੀਂ ਚੋ

Rani Sada Kour -- From Queen to Leader of A great Congregation. (Part 1)

ਰਾਣੀ ਸਦਾ ਕੌਰ: ਰਾਣੀ ਤੋਂ ਮਿਸਲਦਾਰਨੀ ਬਣਨ ਦਾ ਸਫ਼ਰ (ਜੀਵਨੀ – ਕਿਸ਼ਤ ਪਹਿਲੀ)

 May 15, 2019

 Written by ਬਾਬਾ ਪ੍ਰੇਮ ਸਿੰਘ ਹੋਤੀ ਮਰਦਾਨ

ਲੇਖਕ:ਬਾਬਾ ਪ੍ਰੇਮ ਸਿੰਘ ਹੋਤੀ ਮਰਦਾਨ

ਬਹਾਦਰ ਸਰਦਾਰਨੀ ਸਦਾ ਕੌਰ ਜੀ ਖਾਲਸਾ ਕੌਮ ਦੇ ਸੂਰਮਿਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਫੁੱਲਤ ਫੁਲਵਾੜੀ ਵਿੱਚੋਂ ਇਕ ਉਹ ਮਾਨਯੋਗ ਹਸਤੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਪਰ ਸਾਰਾ ਪੰਜਾਬ ਆਮ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਖਾਸ ਕਰ ਕੇ ਜਿੰਨ੍ਹਾ ਮਾਣ ਕਰੇ ਥੋੜਾ ਹੈ। ਖਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦੇ ਉਸਰਈਆਂ ਵਿੱਚੋਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਇਸ ਮਹਾਨ ਕਾਰਜ ਲਈ ਆਪਣਾ ਸਰਬੰਸ ਸ਼ੇਰਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਮਰਪਣ ਕਰ ਛੱਡਿਆ ਸੀ, ਇਸ ਮਾਨਯੋਗ ਸਰਦਾਰਨੀ ਦਾ ਨਾਮ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੀ ਥਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਹੱਕਦਾਰ ਹੈ।

ਸ਼ੇਰਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਜਦ ਪਹਿਲਾਂ ਪਹਿਲ ਇਹ ਉੱਤਮ ਖਿਆਲ ਉਗਮਿਆਂ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਗੈਰਾਂ ਦੇ ਨਿਤ ਦੇ ਧਾਵਿਆਂ ਤੇ ਲੁੱਟਾਂ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਦਿਵਾਇਆ ਜਾਏ ਤੇ ਇਸ ਸਮੇਂ ਆਪ ਨੇ ਇਸ ਕਾਰਜ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਲਈ ਸਰਦਾਰਨੀ ਜੀ ਤੋਂ ਸਹਾਇਤਾ ਮੰਗੀ, ਤਾਂ ਆਪ ਨੇ ਬੜੀ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੀ ਫੌਜ, ਆਪਣਾ ਖਜ਼ਾਨਾ ਤੇ ਆਪਣਾ ਸਭ ਕੁਝ ਆਪਣੀ ਅੰਤਮ ਸਮਰੱਥਾ ਤਕ ਆਪ ਦੇ ਹੱਥ ਸੌਂਪ ਕੇ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਆਪ ਦਾ ਹੌਂਸਲਾ ਵਧਾਇਆ। ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਭਾਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਸਰਬ ਗੁਣ ਨਿਪੰਨ ਸਰਦਾਰਨੀ ਦੇ ਘਰਾਣੇ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਜਿਹਾ ਹਾਲ ਇੱਥੇ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏ ਤਾਕਿ ਸਾਡੇ ਸੁਹਿਰਦ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਮਲੂਮ ਹੋ ਜਾਏ ਕਿ ਇਸ ਦੇਵੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਆਰੰਭ ਕਿੱਥੋਂ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਪੇਕਾ ਘਰ ਤੇ ਜਨਮ

ਸਰਦਾਰਨੀ ਸਦਾ ਕੌਰ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਸੰਨ ੧੭੬੨ ਈ: ਵਿਚ ਸਰਦਾਰ ਦਸਵੰਧਾ ਸਿੰਘ ਅਲਕੋਲ ਵਾਲੇ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ । ਚੂੰਕਿ ਸਰਦਾਰਨੀ ਦਾ ਪੇਕਾ ਘਰ ਵੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਬੀਰਾਂ ਦਾ ਘਰਾਣਾ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਸੁੱਤੇ ਸਿੱਧ ਹੀ ਉਹ ਸਾਰੇ ਗੁਣ, ਜਿਹੜੇ ਪਿਤਾ ਪਿਤਾਮਾ ਵਿਚ ਪੀੜੀਓਂ ਪੀੜੀ ਆ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਸ ਬੱਚੀ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਬਾਲ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਏ। ਹੁਣ ਇਸ ਬੀਬੀ ਦੀ ਆਯੂ ਜ਼ਰਾ ਵਡੇਰੀ ਹੋਈ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਵਿਆਹ ਸਰਦਾਰ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ, ਸਰਦਾਰ ਜੈ ਸਿੰਘ ਜੀ ਘਨੱਯਾ ਮਿਸਲ ਦੇ ਮਿਸਲਦਾਰ ਦੇ ਸਯੋਗ ਸਪੁੱਤ੍ਰ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਵਿਆਹ ਤੇ ਸਹੁਰਾ ਘਰ ਸਰਦਾਰ ਜੈ ਸਿੰਘ ਪੰਥ ਦੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਚੋਣਵੀਆਂ ਹਸਤੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਦੀਵੀ ਮਾਣ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੰਥ ਦੇ ਸਤਿਕਾਰ ਯੋਗ ਜੱਥੇਦਾਰ ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਪਾਵਨ ਕਰ ਕਮਲਾਂ ਤੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਪਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ।

ਮਹਾਂਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰੀ ਮੁਸੱਵਰ ਵਲੋਂ ਰਾਣੀ ਸਦਾ ਕੌਰ ਦਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਚਿੱਤਰ (ਸਰੋਤ: ਬਿਜਾਲ/ਇੰਟਰਨੈਟ)

ਸਰਦਾਰ ਜੈ ਸਿੰਘ ਜਿੱਥੇ ਬਾਲਪਨ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਨਿਡਰ ਸੀ ਉੱਥੇ ਇਸ ਦੀ ਸਰੀਰਕ ਰਚਨਾ ਵੀ ਰਚਨਹਾਰ ਨੇ ਡਾਢੀ ਨਰੋਈ ਮਨ ਮੋਹਣੀ ਰਚੀ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਸੁਹਪਣ ਬਾਰੇ ਇਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਇਕ ਅਖਾਉਤ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਭੱਟਾਂ ਦੀ ਜ਼ਬਾਨੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਨੌਜਵਾਨ ਜਦ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਣ ਲਈ ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜੀ ਗਿਆ ਤਾਂ ਇਸ ਸਮੇਂ ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਦੀ ਸੁਡੌਲਤਾ ਤੇ ਸੁੰਦੜਾ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਇਸ ਹੋਣਹਾਰ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਲਾਲ ਜੀ! ਆਪ ਕਿਹੜੇ ਪਿੰਡੋਂ ਆਏ ਹੋ ਤਾਂ ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਮੇਰਾ ਪਿੰਡ ‘ਕਾਹਨਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਸ ਪਰ ਨਵਾਬ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਹੱਸ ਕੇ ਆਖਿਆ ਕਿ ਠੀਕ ਤੇਰਾ ਪਿੰਡ ਕਾਹਨਾ ਹੀ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਤੂੰ ਕਾਨ-ਘਨੱਯੇ (ਸ੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ) ਵਾਂਗ ਸੁੰਦ੍ਰ ਹੈਂ। ਇਹ ਗੱਲ ਸੰਨ ੧੭੪੯ ਈ: ਦੀ ਹੈ । ਸ੍ਰੀ ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਨੌਜਵਾਨ ਜੈ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਾਣ ਸਮੇਂ ‘ਘਨੱਯਾ’ ਉਪਨਾਮ ਦੇਣਾ ਇਸ ਨੂੰ ਕੁਝ ਇੱਡਾ ਪਿਆਰਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਇਸ ਵਰਿਆਮ ਜੋਧੇ ਨੇ ਜਦ ਆਪਣੀ ਜਗਤ-ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਮਿਸਲ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਇਸ ਨੇ ‘ਘਨੱਯਾ ਮਿਸਲ` ਰੱਖਿਆ।

ਸਰਦਾਰ ਜੈ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੀਵਨ ਪਰ ਪੂਜਨੀਕ ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਰਹਿਣੀ ਬਹਿਣੀ ਦਾ ਇੰਨਾ ਡੂੰਘਾ ਅਸਰ ਪਿਆ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਘਰ ਪਰਤ ਆਉਣ ਦੀ ਥਾਂ ਨਵਾਬ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਹਜ਼ੂਰੀ ਵਿਚ ਰਹਿ ਪਿਆ। ਨਵਾਬ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਨਾਮੀ ਮਿਸਲ ਜਿਹੜੀ ‘ਸਿੰਘ ਪੁਰੀਆ’ (ਫੈਜ਼ੁੱਲਾ ਪੁਰੀਆ) ਦੇ ਨਾਮ ਪਰ ਸੰਸਾਰ ਪਰ ਉਪਕਾਰ, ਸੇਵਾ ਤੇ ਆਪਾਵਾਰ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਲਈ ਬੜਾ ਨਾਮਣਾ ਪਾ ਚੁੱਕੀ ਸੀ, ਇਹ ਸੂਰਮਾ ਵੀ ਇਸੇ ਮਿਸਲ ਵਿਚ ਮਿਲ ਗਿਆ।

ਸੰਨ ੧੭੫੩ ਈ: ਵਿਚ ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜੀ ਵਿਚ ਗੁਰਪੁਰੀ ਨੂੰ ਚੜਾਈ ਕਰ ਗਏ।

ਨਵਾਬ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਚਲਾਣੇ ਦੇ ਬਾਅਦ ਸਰਦਾਰ ਜੈ ਸਿੰਘ, ਸਣੇ ਆਪਣੇ ਭਾਈ ਝੰਡਾ ਸਿੰਘ ਦੇ, ਆਪਣੇ ਸੌਹਰੇ ਪਿੰਡ ‘ਸੋਹੀਆਂ’ – ਜੋ ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ ੯ ਮੀਲ ਦੀ ਵਾਟ ਪਰ ਹੈ-ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਜਾ ਰਿਹਾ। ਇੱਥੇ ਇਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਸੰਬੰਧੀਆਂ ਦੀ ਸਲਾਹ ਨਾਲ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸਰਦਾਰ ਹਕੀਕਤ ਸਿੰਘ, ਮਹਿਤਾਬ ਸਿੰਘ, ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਤੇ ਜੀਵਣ ਸਿੰਘ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਇਕ ਨਵੀਂ ਮਿਸਲ ਦਾ ਮੁੱਢ ਬੱਧਾ, ਜਿਸਦਾ ਨਾਉਂ – ਜਿਹਾ ਕਿ ਅਸੀਂ ਉਪਰ ਲਿਖ ਆਏ ਹਾਂ ਆਪਨੇ ‘ਘਨੱਯਾ’ ਮਿਸਲ ਰੱਖਿਆ। ਅਰੰਭ ਵਿਚ ਲਗਪਗ ੪੦੦ ਸਿੰਘ ਸਵਾਰ ਇਸ ਵਿਚ ਮਿਲੇ ਸਨ, ਪਰ ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਆਪਣੇ ਨਾਮੀ ਜੋਧੇ ਤੇ ਧਰਮੀ ਆਗੂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ੮੦੦੦ ਜਵਾਨਾਂ ਤੀਕ ਪਹੁੰਚ ਗਈ ਸੀ।

ਇਹ ਮਿਸਲ ਖਾਲਸੇ ਦੀਆਂ ਬਾਰਾਂ ਮਿਸਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵਡੀ ਬਲਵਾਨ ਗਿਣੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।

ਸਰਦਾਰ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ

ਸੰਨ ੧੭੫੯ ਵਿਚ ਸਰਦਾਰ ਜੈ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ ਇਕ ਪੁਤਰ ਜਨਮਿਆਂ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਮ ਗੁਰਮਤ ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਰਖਿਆ ਗਿਆ । ਇਹ ਬੱਚਾ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਤੋਂ ਵੀ ਵਧੀਕ ਸੁਹਣਾਂ ਸੀ। ਸੁਹੱਣਪ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਇਹ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਬਾਲੜੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਹੀ ਬੜਾ ਅਡੋਲ ਚਾਬਕ ਸਵਾਰ ਅਤੇ ਮਨਚਲਾ ਤਲਵਾਰੀਆ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸਦਾ ਵਿਆਹ ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਇਸ ਜਾਤੀ ਦੇ ਨਾਮ ਨੂੰ ਸਦਾ ਲਈ ਉਜਾਗਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸਰਦਾਰਨੀ ਸਦਾ ਕੌਰ ਨਾਲ ਬੜੀ ਸਜ ਧਜ ਨਾਲ ਹੋਇਆ।

ਇਕ ਬਾਂਕੇ ਤੇ ਬਹਾਦਰ ਸਰਦਾਰ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੀਵਨ ਸਮੇਂ ਘਨੱਯਾ ਮਿਸਲ ਉੱਨਤੀ ਦੇ ਸਿਖਰ ਪਰ ਪਹੁੰਚ ਗਈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਸਰਦਾਰ ਜੈ ਸਿੰਘ ਤੇ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਨਗਰੀ ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਨਾਮੀ ਮਿਸਲ ਦੇ ਨਾਮ ਪਰ ਇਕ ਆਲੀਸ਼ਾਨ ਕਟੜਾ ਵਸਾਇਆ ਜੋ ਅਜੇ ਤਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਹ ਅਮਿਟ ਯਾਦਗਾਰ ਮੌਜੂਦ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵੱਡੇ ਵਪਾਰੀ ਦੂਰੋਂ ਦੂਰੋਂ ਲਿਆ ਕੇ ਵਸਾਏ।

ਹਾਏ ! ਸਦਾ ਕੌਰ ਵਿਧਵਾ ਹੋ ਗਈ

ਸੰਨ ੧੭੮੪ ਈ: ਦੀ ਦੀਪਮਾਲਾ ਨੂੰ ਬੀਤਿਆਂ ਅਜੇ ਕੁਝ ਦਿਨ ਹੀ ਹੋਏ ਸਨ ਕਿ ਸੰਸਾਰ ਚੰਦ ਕਟੋਚੀਆ, ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜੀਆ ਅਤੇ ਸਰਦਾਰ ਮਹਾਂ ਸਿੰਘ ਸੁਕ੍ਰਚਕੀਆ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਘਨੱਯਾ ਸਰਦਾਰ ਪਰ ਚੜਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਬਟਾਲੇ ਤੋਂ ਦੋ ਕੋਹ ਦੱਖਣ ਵਲ ‘ਅਚਲ’ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਘਮਸਾਨ ਦਾ ਸੰਗਰਾਮ ਮਚਿਆ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਘਨੱਯਾ ਮਿਸਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਬਿਰਧ ਸਰਦਾਰ ਜੈ ਸਿੰਘ ਦਾ ਬਹਾਦਰ ਸਪੁੱਤ ਸਰਦਾਰ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਆਪਣੀ ਜਵਾਨ-ਮਰਦੀ ਦੇ ਜੌਹਰ ਦਿਖਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜਿੱਥੇ ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਆਪਣੇ ਜਵਾਨਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਦੀ ਲੋੜ ਸਮਝਦਾ ਉੱਥੇ ਉੱਥੇ ਉੱਡ ਕੇ ਪਹੁੰਚਦਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵੀਰਾਂ ਦੇ ਹੌਂਸਲੇ ਵਧਾਂਵਦਾ। ਇਹ ਸਿਲਸਿਲਾ ਸਵੇਰ ਤੋਂ ਦੁਪਹਿਰ ਤੱਕ ਇਕ ਰਸ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ। ਕਦੀ ਇਕ ਪਾਸਾ ਭਾਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਕਦੀ ਦੂਜੀ ਧਿਰ ਪਹਿਲਿਆਂ ਨੂੰ ਪਿਛਾਂਹ ਹਟਾ ਦਿੰਦੀ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਦ ਕਿ ਖਟਾ ਖੱਟ ਤਲਵਾਰਾਂ ਚਲ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਮੋਹਲੇਧਾਰ ਤੀਰਾਂ, ਗਲੀਆਂ ਆਦਿ ਦਾ ਮੀਂਹ ਵਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਇਕ ਨਾਗ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ੀਂ ਸ਼ੀਂ ਕਰਦਾ ਤੀਰ ਆਇਆ ਜੋ ਠੀਕ ਸਰਦਾਰ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਦੀ ਛਾਤੀ ਵਿਚ ਲੱਗਾ ਅਤੇ ਇਸ ਰੰਗੀਲੇ ਜਵਾਨ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਰੀਝਾਂ ਸਦਾ ਲਈ ਮੁਕਾ ਗਿਆ, ਅਰਥਾਤ ਬਾਂਕਾ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਮਰ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸੁਖਾਂ ਲੱਧੀ ਸਦਾ ਕੌਰ ਵਿਧਵਾ ਹੋ ਗਈ। ਹੁਣ ਇਸ ਦੇ ਬਾਅਦ ਕਿਸੇ ਕੀਹ ਲੜਨਾ ਸੀ ? ਦੋਵੇਂ ਫੌਜਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਗਈਆਂ। ਇੱਨੇ ਨੂੰ ਮਿਸਲ ਦਾ ਇਕ ਸਵਾਰ ਵਿਸਾਖਾ ਸਿੰਘ ਨਾਮੀ ਘੋੜਾ ਉਡਾਂਦਾ ਹੋਇਆ ਬਟਾਲੇ ਪੁੱਜਾ ਅਤੇ ਸਦਾ ਕੌਰ ਨੂੰ ਆਖਿਓਸੁ- ‘ਰਾਣੀਏ ! ਤੇਰਾ ਸੁਹਾਗ ਸੁੱਟਿਆ ਗਿਆ !’ ਇਹ ਹਿਰਦੇ ਵਿਧਿਕ ਖਬਰ ਸੁਣ ਕੇ ਸਦਾ ਕੌਰ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਦੇ ਤੋਤੇ ਉੱਡ ਗਏ, ਪੈਰਾਂ ਥੱਲਿਓਂ ਧਰਤੀ ਨਿਕਲ ਗਈ, ਗਗਨ ਤੋਂ ਧਰਤੀ ਤੱਕ ਸਾਰੇ ਪਲਾੜ ਵਿਚ ਹਨੇਰਾ ਹੀ ਹਨੇਰਾ ਦਿੱਸਣ ਲੱਗਾ, ਪਰ ਇਹ ਗੱਲ ਵੱਡੀ ਹੈਰਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਸਮੇਂ ਇਹ ਰੁੰਨੀ ਨਹੀਂ ਪਿੱਟੀ ਨਹੀਂ, ਹਾਂ, ਝਟ ਉੱਠੀ ਤੇ ਖਬਰ ਲਿਆਉਣ ਵਾਲੇ ਕੋਲ ਖੜੋਤੇ ਸਵਾਰ ਨੂੰ ਆਖਿਓਸੁ “ਵੀਰਨਾ! ਇਹ ਘੋੜਾ ਮੈਨੂੰ ਦੇ ਦੇ।’ ਸਵਾਰ ਦੇ ਘੋੜੇ ਤੋਂ ਉਤਰਨ ਦੀ ਦੇਰ ਸੀ ਕਿ ਝੱਟ ਆਪ ਪਲਾਕੀ ਮਾਰ ਕੇ ਘੋੜੇ ਪਰ ਚੜ ਬੈਠੀ ਅਤੇ ਜੋਰ ਦੀ ਅੱਡੀ ਮਾਰ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਐਸਾ ਉਡਾਇਆ ਕਿ ਅੱਖ ਦੇ ਫੁਰਕਾਰ ਵਿਚ ਅੱਖਾਂ ਤੋਂ ਓਹਲੇ ਹੋ ਗਈ। ਹੁਣ ਆਪ ਸਿੱਧੀ ਰਣਭੂਮੀ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚੀ, ਆਪਣੇ ਸਿਰਤਾਜ ਨੂੰ ਲਹੂ ਵਿਚ ਲਥ ਪਥ ਦੇਖ ਕੇ ਉਸ ਪਰ ਡਿਗ ਪਈ ਤੇ ਉਸਦਾ ਸੁਹਣਿਆਂ ਤੋਂ ਸੁਹਣਾ ਮੂੰਹ ਕਈ ਵਾਰੀ ਚੁੰਮਿਆ; ਮਨ ਦੇ ਜਜ਼ਬਾਤ ਦੇ ਹੁਲਾਰੇ ਵਿਚ ਉੱਚਾ ਉੱਚਾ ਕੂਕ ਕੇ ਆਖਿਆ – ਉਠੋ ਸਰਦਾਰ ਜੀ! ਅੱਖਾਂ ਖੋਲੋ : ਮੈਂ ਦਾਸੀ ਸਦਾ ਕੌਰ ਆਈ ਹਾਂ। ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਦੋ ਗੱਲਾਂ ਕਰੋ ਨਾ ਜੀ, ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਵਿਦੈਗੀ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣਾ। ਮੈਂ ਐਦਾਂ ਰੁਠੇ ਹੋਏ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਨਾ ਜਾਣ ਦਿਆਂਗੀ। ਅੱਗੋਂ ਉੱਤਰ ਤਾਂ ਤਦ ਮਿਲਦਾ ਜੇ ਇਸ ਦੀ ਵੰਦਨਾ ਨੂੰ ਕੋਈ ਸੁਣਨ ਵਾਲਾ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦਾ। ਬੋਲਣ ਵਾਲਾ ਤਾਂ ਲੰਮੀਆਂ ਉਡਾਰੀਆਂ ਲਾ ਕੇ ਉੱਥੇ ਜਾ ਪੁੱਜਾ ਸੀ ਜਿੱਥੋਂ ਪਰਤ ਕੇ ਕਦੇ ਕੋਈ ਆਇਆ ਹੀ ਨਹੀਂ।

ਪਤੀ ਦੇ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਆਪ ਪਹਿਨ ਲਏ

ਹੁਣ ਇਹ ਆਪਣੇ ਮਨ ਹਰਨ ਦੀ ਮਿ੍ਤੂ-ਦੇਹ ਤੋਂ ਉਠੀ ਤੇ ਉਸਦਾ ਸ਼ਸਤ੍ਰਾਂ ਵਾਲਾ ਕਮਰਕੱਸਾ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਖੋਲ ਕੇ ਝੱਟ ਆਪ ਪਹਿਨ ਲਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਦਾ ਦੁੱਪਟਾ ਲਾਹ ਕੇ ਸੁਹਣੀ ਤੇ ਹਲਕੀ ਜੇਹੀ ਪਗ ਸਜ਼ਾ ਲਈ। ਬੱਸ, ਇਸ ਦਿਨ ਨੇ ਸਰਦਾਰਨੀ ਸਦਾ ਕੌਰ ਜੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਇਕ ਮਹਾਨ ਪ੍ਰੀਵਰਤਨ ਲੈ ਆਂਦਾ।

ਰਾਣੀ ਸਦਾ ਕੌਰ ਵਲੋਂ ਘਨੱਯਾ ਮਿਸਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦਾ ਇਕ ਮੁਸੱਵਰ ਵਲੋਂ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਚਿੱਤਰ (ਸਰੋਤ: ਬਿਜਾਲ/ਇੰਟਰਨੈਟ; ਜਿਸ ਸਰੋਤ ਤੋਂ ਇਹ ਚਿੱਤਰ ਮਿਿਲਆ ਹੈ ਉਸ ਤੋਂ ਚਿਤਰਕਾਰ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਸਕੀ। ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਪਾਠਕ ਕੋਲ ਇਸ ਬਾਰੇ ਸਟੀਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੋਵਾ ਤਾਂ ਸਿੱਖ ਸਿਆਸਤ ਨਾਲ ਜਰੂਰ ਸਾਂਝੀ ਕਰੇ)

ਮੈਦਾਨ ਜੰਗ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਇਸ ਦਰਦਨਾਕ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਪਿੱਛੇ ਪਰਤ ਗਈਆਂ, ਇਸਦੇ ਉਪਰੰਤ ਸਰਦਾਰਨੀ ਸਦਾ ਕੌਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ-ਸਾਥੀ ਦਾ ਬਿਬਾਣ ਉਠਵਾ ਕੇ ਬਟਾਲੇ ਵਲ ਕੂਚ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਾਣ ਪਤੀ ਦੀ ਅੰਤਮ ਅਰਦਲ ਦੀ ਸੇਵਾ ਦਾ ਹੱਕ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ। ਬਟਾਲੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਨਗਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਉਤਰ ਵਲ ਸਰਦਾਰ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਸੰਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਸਰਦਾਰਨੀ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਥਾਂ ਪਰ ਇਕ ਪੁਖਤਾ ਸਮਾਧ ਤਿਆਰ ਕਰਵਾਈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਰਦਾਰਨੀ ਸਦਾ ਕੌਰ ਆਪਣੇ ਅਤਿ ਪਿਆਰੇ ਪਤੀ ਤੋਂ ਸਦਾ ਲਈ ਵਿਛੱੜ ਗਈ।

ਇਉਂ ਇਸ ਹਿਰਦੇ ਵਿਧਿਕ ਖਬਰ ਦੇ ਸੁਣਨ ਨਾਲ ਜੋ ਅਸਰ ਕਿਸੇ ਪਿਤਾ ਪਰ ਉਸਦੀ ਬੁਢੇਪੇ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ ਉਸ ਤੋਂ ਸਰਦਾਰ ਜੈ ਸਿੰਘ ਵੀ ਨਾ ਬਚ ਸਕਿਆ। ਉਸਦਾ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਠੀਕ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ ਕਿ ਮੇਰਾ ਲਾਡਲਾ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਇਕੱਲਾ ਨਹੀਂ ਮੋਇਆ, ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਮਾਰ ਗਿਆ। ਇਸ ਨਿਰਾਸਤਾ ਤੇ ਦੁਖ ਵਿਚ ਸਰਦਾਰਨੀ ਸਦਾ ਕੌਰ ਆਪਣੇ ਬਿਰਧ ਸਹੁਰੇ ਨੂੰ ਬੜਾ ਹੌਸਲਾ ਦਿੰਦੀ, ਪਰ ਉਸਦੇ ਟੁੱਟੇ ਹੋਏ ਦਿਲ ਨੂੰ ਮੁੜ ਜੋੜ ਕਿਸੇ ਯਤਨ ਨਾਲ ਵੀ ਲਾ ਲੱਗ ਸਕਿਆ ਅਰਥਾਤ ਸਰਦਾਰ ਜੈ ਸਿੰਘ ਵੀ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਕੂਚ ਕਰ ਗਿਆ।

ਸਦਾ ਕੌਰ ਮਿਸਲਦਾਰਨੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ:

ਇਹ ਤਾਂ ਉੱਪਰ ਦੱਸਿਆ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਕਿ ਸਰਦਾਰਨੀ ਸਦਾ ਕੌਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਦੀ ਲਹੂ ਨ੍ਹਾਤੀ ਲਾਸ਼ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਸ਼ਸਤ ਆਪ ਸਜਾ ਲਏ ਸਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਦੇ ਦੁਪੱਟੇ ਦੀ ਪੱਗ ਬੰਨ੍ਹ ਲਈ ਸੀ। ਹੁਣ ਜਦ ਇੱਕੋ ਇਕ ਪਿੱਛੇ ਰਹੇ ਸਹੁਰੇ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਵੀ ਸਿਰ ਤੋਂ ਉੱਠ ਗਿਆ ਤਾਂ ਇਹ ਇਕੱਲੀ ਰਹਿ ਗਈ, ਪਰ ਇਹ ਘਾਬਰੀ ਨਹੀਂ, ਇਸ ਹੌਂਸਲਾ ਨਹੀਂ ਹਾਰਿਆ ਸਗੋਂ ਨਿਡਰ ਸ਼ੇਰਨੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਆ ਗਈ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਬਲਵਾਨ ਘਨੱਯਾ ਮਿਸਲ ਦੀ ਕਮਾਨ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਲੈ ਲਈ। ਥੋੜੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਇਸ ਨੇ ਇਸ ਭਾਰੀ ਕਠਨ ਕੰਮ ਨੂੰ ਐਸੀ ਯੋਗਤਾ ਨਾਲ ਚਲਾਇਆ ਕਿ ਦੇਖਣ ਵਾਲੇ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਗਏ। ਇਹ ਖੁਦ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਅਸਤ੍ਰ ਸਜਾ ਕੇ ਮਿਸਲ ਦੇ ੮੦੦੦ ਸਵਾਰਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਨਿਕਲਦੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਐਸੀ ਯੋਗਤਾ ਨਾਲ ਰਹਿਨੁਮਾਈ ਕਰਦੀ ਕਿ ਸਰਦਾਰ ਜੈ ਸਿੰਘ ਤੇ ਗੁਰਬਖ਼ੀਸ਼ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਕਿਸੇ ਦੇ ਚਿਤ ਚੇਤੇ ਵੀ ਨਾ ਰਹੀ।

ਚੱਲਦਾ …

(ਇਸ ਜੀਵਨੀ ਦਾ ਅਗਲਾ ਭਾਗ ਆਉਂਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਸਾਂਝਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ਜੀ)